Chất thơ trong âm nhạc Phật giáo Phương Đông được nhiều nhà nghiên cứu khẳng định. Âm nhạc Phật Giáo không có các giai điệu bắt buộc, không có khuôn khổ quy định mà tùy theo trường hợp địa phương, ngôn ngữ mà tùy duyên. Đây là vùng đất mở cho âm nhạc dân gian có thể được nâng tầm cùng tín ngưỡng.
Trên thực tế ngay từ ban đầu khi hình thành, âm nhạc không hề được nhắc đến trong Phật Giáo, càng không được đề cao hay khuyến khích. Điều này có sự khác biệt so với các hệ tư tưởng khác.
Nhưng cũng không lấy gì làm lạ khi Đức Phật có lời khuyên dạy đệ tử không nên mê đắm vào âm nhạc vì nó có thể làm mê đắm người nghe, sinh rối loạn tâm trí, gây chướng ngại cho việc thực hành thiền định. Cụ thể được thể hiện trong kinh Phạm Võng có những đoạn răn dạy các Tỳ Kheo.
Hay trong mười giới mà một vị thọ giới sa di cần phải giữ, có ghi “ bất ca vũ xướng kỹ cập cố vãng quan thính”. Không chỉ riêng âm nhạc, trong phật giáo bất sắc thanh hương vị xúc tác nào gây trở ngại cho việc phát triển tâm linh thì đều được khuyên cần nên tránh xa.
Tuy nhiên, vào thời Đức Phật âm nhạc lại là một trong số những môn nghệ thuật nở rộ nơi cung đình, các dịp lễ tết, tang ma và trong nhiều loại hình sinh hoạt dân gian khác.
Mặc dù không cổ súy âm nhạc trong giáo lý nhà Phật, thậm chí là không cho phép các Tỳ Kheo xem hay nghe nhạc. Nhưng Ngài không coi âm nhạc, cũng như những người thực hiện nó không phải là điều không tốt.
Vì âm nhạc cổ truyền Ấn Độ thiên về cầu nguyện những loại nhạc cụ ưa chuộng như là những loại đàn dây, trống nhỏ hay sáo. Mục đích sử dụng âm nhạc thời kỳ này cũng hướng đến các vấn đề tâm linh, phụng sự cho thần linh, hay ở các khía cạnh triết học là để hòa hợp với Atman và Brahman.
Bởi lẽ trong Jākata, chuyện số 243, đã kể lại rằng trong một tiền kiếp, đức Phật từng là một nhạc sĩ tài giỏi, tiếng đàn của Ngài còn hay hơn cả thiên nhạc và nhờ tiếng đàn đó mà Ngài đã cảm hóa được người khác.
Bên cạnh đó, Phật Giáo ra đời ở nơi mà âm nhạc trở thành một nền văn hóa, gắn liền với nhiều sinh hoạt trong đời sống con người thì việc chịu ảnh hưởng là điều không tránh khỏi. Theo thời gian, hình thức tụng đọc kinh điển đã dần thay đổi và cách nhìn về âm nhạc cũng khác đi khi Phật giáo Đại thừa sinh khởi.
Tại một thời điểm khác, với ngữ cảnh văn hóa khác, Phật giáo đã có những phát triển để thích ứng với hoàn cảnh xã hội mới; và âm nhạc, tuy các kinh điển Đại thừa không khuyến khích, nhưng đã được xem như một trong những “lễ phẩm” cúng dường đức Phật.
Tân nhạc Phật giáo ở Việt Nam bắt đầu từ thập niên bốn mươi với sự ra đời của nhạc phẩm A Di Đà Phật của nhạc sĩ Thẩm Oánh. CÙng với hàng trăm ca khúc Phật giáo khác được hình thành với các tên tuổi ít nhiều được biết đến như Lê Mộng Nguyên, Lê Cao Phan, Giác An, Uy Thi Ca, Nguyễn Hiệp, Chúc Linh…
Và rất nhiều những ca khúc Phật giáo Việt Nam được sáng tác bởi các nhạc sĩ nghiệp dư, hay những nhạc sĩ phong trào. Các bài hát hầu như chỉ được sử dụng trong những buổi lễ Phật giáo và trong những buổi sinh hoạt của Gia đình Phật tử.
Ca từ trong những bài hát này thường đơn giản, nội dung ca ngợi Đức Phật, nói lên tinh thần bi trí dũng, và nói lên những triết lý Phật giáo như vô thường, nhân quả… và không ít ca khúc trong đó mang giai điệu buồn bã, u sầu.
Cuối thế kỷ 20, tân nhạc Phật giáo Việt Nam xuất hiện hình thái mới với sự ra đời các bản thiền ca của nhạc sĩ Phạm Duy. Những bản thiền ca của Phạm Duy vừa đánh dấu một bước ngoặt trong sự nghiệp sáng tác của ông, cũng là điểm mốc trong tân nhạc Phật giáo.
Nhạc thiền của ông cũng như nhạc thiền của các nhạc sĩ các nước, mong muốn đem đến cho người nghe sự thư thái, bình thản trước mọi sự được mất.
Gần đây âm nhạc Phật giáo Việt Nam lại có một bước tiến mới trong thể loại với sự ra đời bản giao hưởng Khai Giác của nhạc sĩ Nguyễn Thiện Đạo được trình bày trong lễ bế mạc Đại lễ Phật đản Liên Hiệp Quốc – Vesak 2008. Với việc biên soạn và dàn dựng công phu, Khai Giác đã ít nhiều có được tiếng vang, ít ra là trong giới Phật giáo, về sự mới lạ trong ca từ, nhạc điệu và triết học của nó.
Như vậy, âm nhạc Phật giáo đã có một quá trình để hình thành cho đến ngày nay. Theo GS TS Nguyễn Thuyết Phong, tại một buổi thuyết trình tại ĐH Harvard, ông khẳng định đạo Phật có một nền âm nhạc thâm thúy, đóng góp rất lớn cho thế giới. Nền âm nhạc ấy nhắm đến mục đích là sự giải thoát, trí tuệ. Nền âm nhạc ấy hết sức phong phú mang bản sắc độc đáo của một dân tộc và địa phương.
Để lại một bình luận